Cari İşlemler Dengesi Nedir? Cari İşlemler Dengesi Hakkında Kapsamlı Bilgi

(Cari hesap bakiyesi) Bir ekonomiye giren ve ekonomiden çıkan dövizle ilgili kayıtlar ve detaylar cari işlemler dengesinde yer almaktadır. Eğer giren döviz, çıkan dövizden azsa cari işlemler açığı meydana gelir. Girişteki döviz miktarı çıkandan fazlaysa cari işlemler dengesi “fazla” olarak belirtilir. Cari İşlemler Dengesi ile ilgili veriler Ödemeler Dengesi istatistiklerinde Cari İşlemler Hesabı başlığı altında bulunmaktadır. Bu denge, üç ana kalemden oluşur: “dış ticaret dengesi ve hizmetler,” “birincil gelir” ve “ikincil gelir” (karşılıksız transferler). Cari işlemler dengesi, iki farklı yaklaşım ile ele alınmaktadır. Birinci yaklaşım, cari işlemler dengesindeki açığın yurtiçi toplam ve tasarruf farkının bir sonucu olduğunu belirtirken, ikinci yaklaşım cari işlemler açıklarının dış ticaret dengesinin (mal ve hizmetler ihracatı ve ithalatı arasındaki fark) bir yansıması olduğunu savunmaktadır.

Mal hareketleri: Dış ticaret dengesindeki mallar hesabı, genel mal ticaretini, taşıtlar için limanlarda sağlanan malları, net transit ticaret gelirini, parasal olmayan altın ticaretini ve bavul ticaretini kapsamaktadır. Dış ticaret dengesi, ihracat ve ithalatın karşılaştırılmasıyla belirlenir. Türkiye ekonomisinde yıllar boyunca ithalat değeri, ihracat değerinin üzerinde kalmış ve bu durum cari işlemler dengesinin açık vermesine neden olmuştur. Dış ticaret dengesi ve dolayısıyla cari işlemler dengesi kısa vadede döviz kurlarından etkilenir. Eğer lira değer kazanmışsa ve döviz kurları göreli olarak düşükse, ithalat daha uygun olduğu için artar. Düşük kur nedeniyle ihracat gelirleri liraya çevrildiğinde göreli olarak düşük kalır. Değerli lira, ithalatı teşvik ederken, ihracatı ve turizm faaliyetlerini olumsuz etkiler. Sonuç olarak, dış ticaret ve cari işlemler açığının artmasına neden olur.

Cari işlemler dengesindeki açıkların yapısal nedenlerinden biri, üretim ve ihracatın teknolojik yoğunluğunun gelişmiş ülkelere göre daha düşük olmasıdır. 2000’li yıllarda ortanın üstü teknolojik yoğunluğa sahip sektörlerin üretim ve ihracat içindeki payı artsa da, yüksek teknolojik yoğunluğa sahip sektörlerin payı yüzde 5’in altındadır; bu da oldukça düşüktür. Rekabetin zayıf ve kâr oranlarının yüksek olduğu sektörlerden ithal edilen ürünler, ihraç mallarının ise rekabetin güçlü olduğu ve kâr oranlarının düşük olduğu sektörlerden oluşması, dış ticaret ve cari işlemler açığı sorununu çözmeyi zorlaştırmaktadır.

Hizmetler Dengesi: Bu bölümde yer alan kalemler şunlardır:

• İşlem Gören Mallar: Bu kalem, TÜİK tarafından sağlanan işlem gören mallara ilişkin gelir ve gider verilerini içermektedir.
• Tamir ve Bakım Hizmetleri: Gemi, uçak ve diğer ulaşım araçlarının tamir ve bakımına ilişkin TÜİK tarafından sağlanan gelir ve gider verilerini kapsamaktadır.
• Taşımacılık: Bu kalemde navlun verileri, mal ticaretine ilişkin taşımacılık gelir ve giderleri ile uluslararası yolcu ve bagaj taşımacılığı, posta ve kurye hizmetleri yer alır. Navlun hizmetleri, ekonomide yerleşik kişiler tarafından sağlanabildiği gibi yurtdışında yaşayan kişiler tarafından da gerçekleştirilebilir. Ödemeler dengesi istatistiklerinde, ihracat malları için yurtiçinde yerleşik kişilerin taşıma bedelleri gelir olarak, ithalat mallarında ise yurtdışında yerleşik kişilerin taşıma bedelleri gider olarak kaydedilmektedir.
• Seyahat (Turizm): Bu konudaki gelir bilgileri anket çalışmalarından elde edilmektedir. Bu çalışmalar aracılığıyla Türkiye’yi ziyaret ederek yurtdışına çıkan yabancılar ile yurtdışında ikamet eden Türkiyeli vatandaşların Türkiye’de yaptıkları turizm harcamaları tespit edilmektedir. Turizm giderleri TÜİK tarafından yürütülen “Vatandaş Giriş Anketi” sonuçlarından elde edilmektedir.
• İnşaat Hizmetleri: Yurtiçinde yerleşik inşaat şirketlerinin yurtdışında gerçekleştirdikleri inşaat hizmetlerine ilişkin gelirler, banka raporlarından elde edilmektedir.
• Sigorta Hizmetleri: Navlun sigortası, gümrük beyanname formları üzerinden yapılan aylık çalışma ile toplanırken, diğer sigorta türleri ile ilgili veriler sigorta şirketlerinden alınarak derlenmektedir.
• Finansal Hizmetler: Bu hizmet kalemi, finansal aracılık ve yardımcı hizmetleri, yurtiçinde yerleşik bankaların finansal işlem sonuçlarından yurtdışında yerleşik kişilere ödenen veya alınan komisyonlar gibi gelir ve giderleri içermektedir.
• Diğer Ticari Hizmetler: Yurtdışında yerleşik kişilerle gerçekleştirilen teknik, ticari ve diğer hizmetler nedeniyle sağlanan veya ödenen komisyon ve benzeri gelir ve giderler (operasyonel kiralama gelir ve giderleri de dâhil olmak üzere) bu kaleme kaydedilmektedir.
• Resmi Hizmetler: Devletin dış teşkilat hizmet gelir ve giderleri bu kalem kapsamındadır.
• Diğer Hizmetler: Yukarıda sayılanların dışında kalan hizmet gelir ve giderleri bu kalemde bulunmaktadır. Telekomünikasyon, bilgi hizmetleri ve fikri mülkiyet hakları kullanımı için ödenen ücretler bu kapsamda yer almaktadır. Hizmetler sektöründeki tüm bölümlerde gelirler ve giderler karşılaştırılmaktadır. Hizmet gelirlerinin toplamı, hizmet giderlerinden fazla olduğunda dış ticaret açığından kaynaklanan olumsuzluk bir ölçüde azalır.

Birincil Gelir Hesabı: Bu hesap, emek, finansal veya doğal bir kaynak sağlanması karşılığında elde edilen gelirler ile ödenen tutarları göstermektedir. Çalışan ücretleri, doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatırımlara ilişkin gelir ve giderlerin karşılaştırılması söz konusudur. Bu kalem, doğrudan yatırımlar ile ilgili sermaye ve yatırım fonu payı gelir ve giderlerini (kâr payları ve yeniden yatırıma dönüşen kârlar) içermekte, doğrudan yatırım şirketleri arasındaki diğer yatırım türlerinden (kredi, ticari kredi ve mevduat) kaynaklanan faiz gelir ve giderleri de bulunmaktadır. Portföy yatırımlarında hisseler, kâr payları, borçlanma senetleri ve faizle ilgili gelir ve giderler dâhil edilmektedir. Diğer yatırımlarda ise diğer finansal varlıklar ve yükümlülüklerle ilgili faiz gelir ve giderleri kaydedilmektedir. Doğrudan yatırımlarda bir şirketin veya fabrikanın mülkiyeti söz konusudur. Portföy yatırım gelirinin kaynağı hisse senetleri, tahviller ve Hazine bonoları gibi yatırım araçlarıdır. Birincil gelir hesabının net değeri, GSMH (gayri safi milli hasıla) ile GSYH (gayri safi yurtiçi hasıla) arasındaki farkı oluşturur.

İkincil Gelir Hesabı: Yurtdışında yerleşik bir birim tarafından yurtiçindeki bir birime karşılıksız olarak mal veya hizmet gibi reel bir kaynak ya da finansal bir varlık sağlanması şeklinde tanımlanan transferleri içermektedir. Yurtiçindeki bir birim tarafından yurtdışında yerleşik bir birime yapılan karşılıksız transferler de bu kapsamda yer almaktadır. Bu hesap, “Genel Hükümet (hibe ve benzerleri) ve Kişisel transferler” ile “işçi dövizleri” kalemlerini içeren “Diğer Sektörler” başlığı altında incelenir. İşçi dövizleri, yurtdışında çalışanların Türkiye’ye gönderdiği paralar için kullanılmaktadır. Yurtdışından gelen emekli maaşları da bu gruba dâhildir.